Początki osadnictwa na terenie Gminy Nowa Słupia sięgają II wieku przed Chrystusem i są związane z rozwijającym się na tym obszarze hutnictwem żelaza.

O intensywnym osadnictwie wczesnośredniowiecznym na tych terenach świadczy wzniesienie imponującej budowli jaką był wał kultowy (IX - XI w.) na Łysej Górze (Łyścu), a także liczne legendy nawiązujące do powstania już w pocz. XI w. na szczycie tej góry ośrodka kultu religijnego.

W XIV wieku w źródłach, pojawia się nazwa klasztoru Święty Krzyż, będąca zarazem nazwą topograficzną góry wspomnianej jako Mons Calvus bądź Łysiec.

Z czasem przenosi się ona na cały obszar wypiętrzonych w orogenezie hercyńskiej wzniesień ciągnących się od Przedborza na płn.-zach. po Opatów na płd.-wsch. jako Góry Świętokrzyskie.
    
W 1269 r. wzmiankowana jest w dokumentach wieś Stara Słupia. Natomiast w 1351 r. wymienione jest już miasto Nowa Słupia. Nazwa osady - pierwotnie z łacińska Slupp - nawiązywać może do wbitych w dno rzeki słupów służących do mocowania sieci przy połowie ryb, bądź też osady oznaczonej obronną wieżą lub słupem granicznym.

Takie oznaczenie mogło być drogowskazem dla pielgrzymów wędrujących na Święty Krzyż. Osada aż do XIX w. zaspokajała potrzeby pielgrzymów zmierzających do Sanktuarium. Otrzymywano tu dach nad głową, pożywienie oraz możliwość nabycia wyrobów miejscowych rzemieślników.

Istniejący do dziś w środy targ, nadał miastu Władysław Jagiełło, który kilkakrotnie pielgrzymował stąd do klasztoru świętokrzyskiego. Po kasacie klasztoru w 1819 r. miejscowość podupadła i wskutek restrykcji po powstaniu styczniowym (tu stoczono 11.II. 1863 r. bitwę zwaną bitwą pod Skałką) traci prawa miejskie w 1869 roku.

Obecnie będącą siedzibą gminy osadę rozsławiają prowadzone przez naukowców od 1967 r. eksperymentalne wytopy żelaza z rudy, metodą stosowaną przez zamieszkujących Góry Świętokrzyskie dwa tysiące lat temu hutników.

Nowa Słupia jest także jednym z głównych celów krajoznawczych podczas wycieczek na Kielecczyznę. Tutaj rokrocznie organizuje się festyn archeologiczny "Dymarki Świętokrzyskie" będący nie tylko prezentacją starożytnych metod wytopu żelaza, ale także projekcją możliwości turystycznych Gminy Nowa Słupia.

740 lat NOWEJ SŁUPI

Lokacja Nowej Słupi na podstawie „Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa–Wrocław, PWN, 1992, ss. 672, résumé (doktorat).

”(…)Wiadomym jest, że lokacja Nowej Słupi na prawie niemieckim nastąpić musiała przed 1269 r.. Na niej wszak wzorować się miała niedoszła do skutku lokacja Grzegorzewic 3. Z treści dokumentu z 1269 r. wyraźnie wynika, że pozwolenie na lokację Nowej Słupi pochodziło od Bolesława Wstydliwego, a także że jeszcze w tym czasie istniał i był dostępny od¬powiedni przywilej książęcy. Z kolei wiemy, że podczas spustoszenia opactwa w 1259/1260 r. wszystkie jego archiwalia - przepadły. Dlatego fundację na prawie niemieckim wsi Nowa Słupia, na terenach należących do opactwa od fundacji, datować trzeba na lata 1260 -1269, a także biorąc pod uwagę trudności, które musiały się piętrzyć zaraz po tym strasznym najeździe, datację tę przesunąć trzeba na lata bezpośrednio poprzedzające rok 1269(…) 

Mając na uwadze powyższe oraz fakt organizacji po raz pierwszy „Dni Nowej Słupi”,  Rada Gminy Nowa Słupia stwierdza, że rok 2006 będzie rokiem jubileuszowym dla Nowej Słupi i obchodzony będzie jako jej 740-lecie, a za rok lokacji Nowej Słupi uznaje się rok 1266.

Biografia prof. dr hab. Marka Derwicha
 
Uniwersytet Wrocławski, Instytut Historyczny
Pracownia Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych (LARHCOR)

Marek Derwich, ur. 3 lipca 1956 r. w Legnicy, profesor zwyczajny w zakresie historii średniowiecza powszechnego i polskiego. Kierownik Pracowni Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Zakonnych w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego.

Kariera naukowa:
- 1975-1979 studia w Instytucie Historycznym Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego, na kierunku historia nauczycielska, ukończone z wyróżnieniem, praca magisterska Testament Bolesława Krzywoustego w polskiej historiografii średniowiecznej (wydana drukiem w 1980 r.), napisana na seminarium prof. Wacława Korty;
- od 1979 zatrudniony w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego, od 2005 jako profesor zwyczajny;
- 1989 rozprawa doktorska Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu (promotor: prof. Wacław Korta, recenzenci: prof. Gerard Labuda i prof. Eugeniusz Wiśniowski, wydana drukiem w 1992 r.), nagroda Ministra Edukacji Narodowej;
- od 1994 kierownik Pracowni Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych;
- 1998 stopień naukowy doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie historii średniowiecznej powszechnej i Polski na podstawie rozprawy Średniowieczny monastycyzm benedyktyński w Europie i Polsce. Wybrane problemy, Wrocław 1998 (recenzenci: prof. Kazimierz Bobowski, prof. Gerard Labuda, prof. Henryk Samsonowicz);
- 2001 tytuł naukowy profesora;
- 2005 profesura zwyczajna.
 
Zainteresowania naukowe:
- dzieje średniowiecza, szczególnie kultury, historiografii, Kościoła, zakonów;
- dzieje zakonów, miejsce i rola życia zakonnego w społeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym;
- dzieje Kościoła w Europie Środkowej.
 
Programy naukowe:
- 1994-1997 kierownik programu badawczego Dzieje monastycyzmu benedyktyńskiego na ziemiach polskich. Grupa tyniecka i Śląsk (grant KBN nr 1 P108 067 07);
- od 1996 członek komitetu naukowego międzynarodowego programu badawczego Influence de l’orthodoxie et du christianisme occidental sur les sociétés. Approche comparative, pod egidą Maison des Sciences de l’Homme, École des Hautes Études, Rosyjskiej Akademii Nauk, Uniwersytetu Moskiewskiego, Uniwersytetu Paryż I Sorbona – Panteon, Instytutu Historii Europy w Monachium, Uniwersytetu Alberta w Edmonton, Kanada oraz LARHCORu;
- 1997-2003 członek Steering Committee międzynarodowego programu badawczego Cultural exchanges in Europe from the end of the fourteenth century to the end of the seventeenth century, przy European Science Foundation;
- 1998-2001 członek Rady Programowej Programu Resortowego “1000-lecie Zjazdu Gnieźnieńskiego” przy Głównym Konserwatorze Zabytków;
- 1999-2001 uczestnik programu badawczego Roczniki śląskie. Wydanie krytyczne realizowanego w Instytucie Historycznym UWr. pod kierunkiem dr Wojciecha Mrozowicza (grant KBN nr 1 H01G 031 16);
- 2002-2003 kierownik grantu promotorskiego Dzieje joannitów na Śląsku;
- od 2004 kierownik programu badawczego Kościół w Monarchii Pierwszych Piastów na tle porównawczym: początki, funkcje, organizacja (grant KBN nr 1 H01G 034 26);
- od 2005 uczestnik programu badawczego Kultura religijna na ziemiach polskich w średniowieczu realizowanego w Instytucie Historii PAN pod kierunkiem prof. Haliny Manikowskiej (grant KBN nr 1 H01G 075 28).

Aktywność międzynarodowa:
- wykłady gościnne: Katholieke Universiteit Leuven; Université Paris I Sorbonne – Panthéon; École des Hautes Études en Sciences Sociales (Paryż); École Pratique des Hautes Études (Paryż); Maison des Sciences de l’Homme (Paryż); Centro per gli Studi Storici Italo-Germanici w Trydencie;
- stypendia naukowe, m.in.: Commission pour Coopération dans les Sciences et Technologie avec Centrale et Orientale Communauté Economique Européenne; Fundacji Lanckorońskich; Max-Planck-Institut für Geschichte w Getyndze; Rządu Francuskiego;
- stała współpraca z redakcjami czasopism: “Bulletin d’histoire bénédictine”, “Mediaevistik”, “Revue d’histoire ecclésiastique”.

Członkostwo w towarzystwach i komisjach naukowych:
                polskich:
- Komisja Historii Porównawczej Kościołów Komitetu Historycznego PAN, oddziału Commission Internationale d’Histoire Ecclésiastique Comparée (CIHEC);
- Polskie Towarzystwo Historyczne;
- Stały Komitet Mediewistów Polskich;
- Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii;
- Wrocławskie Towarzystwo Naukowe;

zagranicznych:
- Centre Européen de Recherches sur les Congrégations et Ordres Religieux (CERCOR);
- Centre d’Archéologie et d’Histoire Médiévales des Etablissements Religieux (CAHMER);
- Forschungsstelle für Vergleichende Ordensgeschichte (FOVOG);
- Società Internazionale di Studi Francescani.

Działalność redakcyjna:
- autor koncepcji i redaktor sześciotomowej syntezy dziejów Polski: Polska. Dzieje cywilizacji i narodu;
- założyciel i redaktor serii wydawniczej Opera ad historiam monasticam spectantia edita apud LARHCOR (Series: Colloquia, Collectanea, Libelli);
- redaktor i współredaktor ponad dwudziestu publikacji naukowych i popularnonaukowych;
- członek redakcji czasopism: “Almanach Historyczny”, “Questiones Medii Aevi Novae”, “Privilegio y Desigualdad. Revista de Historia moderna”, “Reti Medievali”,

Konferencje naukowe, organizacja i udział:
- czynny udział w ponad 100 konferencjach naukowych, w tym ponad 30 zagranicznych;
- organizacja lub współorganizacja kilkunastu konferencji naukowych, w tym 5 prowadzonych w językach kongresowych (m.in. jak La vie quotidienne des moines et chanoines réguliers en Europe au Moyen Âge et Temps modernes, Wrocław–Książ 1994, Fonctions sociales et politiques du culte des saints dans les sociétés de rite grec et latin au Moyen Âge et au début de l’époque moderne. Approche comparative (Wrocław–Karpacz 1997, Die “Böhmische devotio moderna” im Kontekst. Neue Wege der Frömmigkeit in Mittel- und Osteuropa mitte 14. - anfang 15. Jahrhundert, Getynga 2000). Organizator, razem z prof. Anną Pobóg-Lenartowicz, cyklu międzynarodowych konferencji nt. Klasztor w... – dotychczas odbyły się cztery: Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski (1994), Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym (1996), Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym (1999), Klasztor w państwie średniowiecznym i nowożytnym (2002).

Publikacje i odczyty:
Ponad 600 publikacji naukowych i popularnonaukowych, w tym 5 książek oraz ponad 30 odczytów i wykładów w Polsce, a także w Belgii, Czechach, Francji, Niemczech i Włoszech.

Stanowisko
Rady Gminy Nowa Słupia
z dnia 31 marca 2006 r.
w sprawie 740 rocznicy powstania miejscowości Nowa Słupia

W roku 2006 mija 740 lat od założenia naszej miejscowości. To szczególnie ważne i wyjątkowe wydarzenie.
Od chwili powstania Nowa Słupia przeżywała w swej historii różne chwile, chwile wzlotów i upadków, a jej mieszkańcy aktywnie uczestniczyli w historycznych zrywach niepodległościowych – szczególnie w okresie Powstania Styczniowego, za co Nowa Słupia zapłaciła utratą praw miejskich w 1869 r. oraz w czasie hitlerowskiej okupacji 1939-1945. 
Dzisiaj miejscowość jest siedzibą władz Gminy, ośrodkiem handlowo-administracyjnym dla naszych mieszkańców, przystankiem dla gości i turystów zwiedzających Góry Świętokrzyskie i wędrujących historyczną „drogą królewską” na Święty Krzyż. 
Chcielibyśmy, by mieszkańcy czerpali z bogatej przeszłości Nowej Słupi, zgodnie współżyjąc i pracując dla dobra, dostatku i spokoju naszej społeczności.

Rada Gminy Nowa Słupia stwierdza, że rok 2006 będzie rokiem jubileuszowym dla Nowej Słupi i obchodzony będzie jako jej 740-lecie.
Oczekujemy, że wszyscy mieszkańcy, instytucje, stowarzyszenia włączą się i dołożą starań, by ten piękny Jubileusz wypadł jak najlepiej i był wzorem dla następnych pokoleń.

Powyższe stanowisko zostało opracowane przez Przewodniczącego i Wiceprzewodniczących Rady Gminy Nowa Słupia  w dniu 27.03.2006r.